Democratie alleen is niet voldoende voor een goed functionerende, vreedzame, samenleving. Democratie kan een gevaarlijke manier van besluitvorming zijn, waarmee zeer bedachtzaam moet worden omgegaan. In dit artikel willen we erop wijzen dat er voor veel vraagstukken betere manieren bestaan om in een samenleving tot besluiten te komen.
De Libertaire Partij spreekt zich NIET uit voor de parlementaire democratie zoals die nu bestaat. In ons standpunt over democratische vernieuwing kun je lezen dat we zeer kritisch staan tegenover het Nederlandse politieke stelsel dat sterk verouderd is en van een hiërarchisch en gecentraliseerd bestuurssysteem uitgaat.
Mensen kunnen het best knopen doorhakken over zaken waarover ze het met elkaar eens zijn. Besluiten “in consensus” verdienen veruit de voorkeur boven besluiten die tegen de zin van (enkele) betrokken personen of groepen worden genomen. Libertair gedachtengoed is dat vereniging, associatie, handel en ondernemen alleen gedijt wanneer het vrijwillig is. Daarom spreken we van vrijheid van vereniging of vrijheid van associatie. Volwassen, mondige mensen zijn vrij om al of niet aan samenwerking deel te nemen en om al of niet met een partner in zee te gaan wanneer die zich aanbiedt. Deze handelsvrijheid houdt ook in dat je niet kan worden gedwongen om aan een onderneming mee te doen als je dat niet wilt. De vrijheid van associatie houdt dus ook de vrijheid van “dissociatie” in – oftewel het niet aangaan van of de ontbinding van het contract. Het wordt interessant wanneer je principe dit toepast op politieke beslissingen.
Kunnen we ons voorstellen, dat een besluit alleen geldt voor de mensen die er vóór gestemd hebben? Is er een “sociaal contract” met de “democratische” overheid, dat we nog nooit hebben gezien, noch ondertekend en dat ons zou dwingen haar regels te accepteren? En wanneer dat contract zou bestaan, waar vinden we dan de ontbindingsclausule?
Een “democratisch” besluit, een meerderheidsbesluit waarbij de minderheid gedwongen wordt met de meerderheid mee te lopen, wordt misschien pas nodig wanneer mensen het – na lang uitleggen, onderhandelen en overtuigen – niet met elkaar eens kunnen worden en er toch een beslissing genomen móet worden. “De meeste stemmen gelden” is eigenlijk wel het allerlaatste middel dat je in een samenleving wilt inzetten, want het komt neer op het recht van de sterkste, de zogenaamde “wet van de jungle“. Vanuit dezelfde ethiek die tegen roofkapitalisme spreekt, kun je je ook tegen roofdemocratie verzetten. Net zoals roofkapitalisme een gepriviligeerde positie misbruikt, zo kan een meerderheid in een democratie haar macht misbruiken om zich voordelen te verschaffen ten kosten van de minderheid.
Een gezonde samenleving zoekt oplossingen waarmee alle mensen goed kunnen leven en waarmee minderheden geen geweld wordt aangedaan. Een democratische beslissing kan dan worden gezien als de minst schadelijke van alle mogelijke beslissingen. Als je al democratie zou willen toepassen, weet je dat er altijd individuen of groepen zijn die overstemd worden en daarmee dus ook potentieel ontevreden zijn. Als je democratie wilt gebruiken moet je er dus behoedzaam mee omgaan.
Zonder stabiliserende krachten (“checks and balances“) die de rechten van het individu en van minderheden beschermen kan democratie dus gemakkelijk een heerschappij van de meerderheid over minderheden bewerkstelligen. De socialistische (of “sociaaldemocratische”) gelijkheidsdoctrine kan dit effect nog versterken, omdat uitzonderingen (dissidenten) in doctrinaire samenlevingen ongewenst zijn. Dat heet dan een “volksdemocratie”.
Dat democratische besluiten voor iedereen in gelijke mate zouden moeten gelden is geen ethisch principe. Om meerderheden bij elkaar te krijgen worden extreme voorstellen vaak afgezwakt en uitzonderingen getolereerd. Voorstellen die tegen grondrechten van de Nederlandse Grondwet of tegen het Europees Verdrag ter bescherming van de Rechten van de Mens ingaan zouden niet eens tot stemming mogen komen. Wanneer dat toch gebeurt, dan werkt het vaak alleen maar averechts. Wanneer de belangen van overstemde minderheden stelselmatig genegeerd worden kunnen mensen zich existentieel bedreigd gaan voelen. Dat loopt gemakkelijk uit op verdeeldheid en afscheiding. Kijk eens naar de “gilets jaunes” (gele hesjes) in Frankrijk, de boerenprotesten van 2020 tegen de dreigende halvering van hun veestapels, naar de repressie van de Catalaanse autonomiebeweging, de “bestorming” van de Duitse Bundestag in Berlijn door tegenstanders van de Coronamaatregelen of de run op het Capitool in Washington door Trump-aanhangers. Allemaal veroorzaakt door onvrede over “democratisch” genomen besluiten. Dit soort protesten afdoen als “antidemocratisch” en “dus” crimineel is te simpel.
Het libertair perspectief op de samenleving is dat besluiten slechts verbindend mogen zijn voor diegenen, die er expliciet vóór hebben gestemd. Democratische “meerderheidsbesluiten”, waarbij overstemde minderheden gedwongen worden tot iets dat ze niet willen, passen niet in een libertarische samenleving. Vanuit die overtuiging is het standpunt van de Libertaire Partij over bestuurlijke vernieuwing in de context van de huidige politieke situatie opgesteld. Het is een momentopname van wat op dit moment de meest haalbare uitwerking van onze principes wordt geacht:
“Beslissingen die ons allemaal aangaan worden op steeds grotere schaal gemaakt. Niet alleen door Den Haag, maar ook door Brussel. Mede hierdoor is de democratie een ver-van-mijn-bed-show geworden, en dit is van invloed op de manier waarop we democratie beleven.
De LP wil het democratisch proces terugbrengen naar de kiezer. Hoe doen we dat? Door te streven naar een gedecentraliseerd bestuur met meer autonomie voor provincies en gemeenten. Door het introduceren van bindende referenda. En door het invoeren van een rechtstreeks gekozen burgemeester en minister-president, zodat de kiezer weer een band krijgt met de volksvertegenwoordigers.”
Het recht om referenda af te dwingen heeft een matigende invloed op regeringen. Het duidelijkst is dit waar te nemen in Zwitserland, waar alleen al het vooruitzicht dat er een referendum zou kunnen worden georganiseerd politici en ambtenaren ervan weerhoudt om maatregelen voor te stellen waarvan een (grote) minderheid het slachtoffer zou kunnen worden. De politieke besluitvorming is er daardoor veel meer op consensus gericht en de executieve macht (regering) is er ook veel breder samengesteld. Regeerakkoorden kent men er niet. Bovendien is Zwitserland een bond van kleine staten (cantons), die weer bestaan uit vrij autonome gemeentes. De macht is tamelijk gelijkmatig over de verschillende lagen van bestuur verdeeld.
Democratie, de macht van het volk, is een complex ding met vele vormen. Maar toch willen we even stilstaan bij de betekenis voor democratie van onze libertaire uitgangspunten: zelfeigendom (je leven is van jezelf, je beslist zelf wat je ermee doet)en het non-agressieprincipe (ik initieer geen agressie: mijn eigen vrijheid wordt door precies dezelfde vrijheid van de ander beperkt). Iedereen kan het daarmee eens zijn en juist daarom mogen ze door geen enkel besluit genegeerd worden, dus ook niet door een democratisch (meerderheids-)besluit. Tast je die beginselen aan, dan ontstaan er situaties die mensen als “ondemocratisch” gaan ervaren. Er is geen compromis denkbaar tussen vrijheid en dwang. Het is het een óf het ander. Deze principes beschermen en limiteren de democratie.