De geboorte van de Overheid
Het mag wat stoutmoedig klinken om Thomas Cromwell (ca. 1485 – 1540) verantwoordelijk te stellen voor de conceptie van de hedendaagse Overheid, maar toch speelde deze man, die de Engelse koning Hendrik de Achtste als eerste minister virtuoos bespeelde, een hoofdrol in dit intrigerende maaksel.
Heb je je wel eens afgevraagd waar de verplichting vandaan komt om belastingaangifte te doen? Waarom je dit strikt op tijd zou moeten doen op straffe van boetes en zelfs tot 4 jaar gevangenisstraf? En waarom juist de belastingdienst van alle diensten met de sterkste machtsmiddelen is uitgerust ? En wat de reden is dat je nog meer onderdaan bent van de onperssonlijke Staat dan van de Koning?
Mocht je je afvragen hoe de door- en doorgeorganiseerde Overheid in de wereld gekomen is dan is het de moeite waard je in het leven en werken van de man te verdiepen*, die door Hans Holbein zonder opsmuk werd geportretteerd. Een man, die in minder dan tien jaar tijd in Engeland de Middeleeuwen als het ware afschafte en de balans van de macht die voordien nog tussen koning en R.K. kerk bestond verlegde naar één enkele onpersoonlijke autoriteit: de “dienst”.
Thomas Cromwell, een bekwaam jurist, was de man die Hendrik de Achtste adviseerde bij het doordrukken van de nietigverklaring van zijn huwelijk met Catharina van Aragon. Centraal in dit vraagstuk stond de suprematie van de koning over de kerk. Op 14 mei 1532 maakte het Britse Parlement hiervan een feit. Twee dagen later trad Sir Thomas Moore terug als Lord Chancellor, hetgeen een triomf voor Cromwell betekende. Met de Akte van Suprematie (Act of Supremacy) werd koning Hendrik VIII op 3 november 1534 door het Engelse parlement officieel aangesteld als het hoofd van de Kerk in Engeland. Thomas Moore bleef weigeren. Kort daarop passeerde Cromwell’s “Treasons Act” het parlement. De consequente weigering van Moore om de koning als hoogste autoriteit te erkennen werd hem als verraad aangerekend. Het kostte hem uiteindelijk zijn leven: op 6 juli 1535 werd hij onthoofd.
Herkenbaar? Vraagt niet ook de Nederlandse overheid aan leden van het parlement en aan ambtenaren de eed van trouw af te leggen? “Ik zweer (beloof) trouw aan de Koning, aan het Statuut voor het Koninkrijk en aan de Grondwet. Ik zweer (beloof) dat ik de plichten die mijn ambt mij oplegt getrouw zal vervullen. Zo waarlijk helpe mij God almachtig! ”
We zijn ermee opgevoed dat het normaal is om trouw te zijn aan het instituut “overheid”, maar dat is het natuurlijk in het geheel niet. Het afleggen van een eed van trouw aan een instituut waarvoor je niet zelf kiest kan gevaarlijk worden voor lijf en goed.
De Nationaalsocialistische regering van Nederland dwong Nederlandse studenten in 1943 om een loyaliteitsverklaring te ondertekenen. Weigeren betekende dwangarbeid, ondertekenen en zich vervolgens toch te verzetten werd als verraad vervolgd.
Principiële QR-code-weigeraars, zoals uw redacteur, zullen eveneens onmiddellijk de parallel zien met hedendaagse administratieve elementen van uitsluiting en vervolging.
Cromwell was de moordenaar met de ganzenveer. Als wetsgeleerde schiep hij de instrumenten om tegenstanders te verwijderen. Als overtuigend pleitbezorger wist hij de juiste mensen aan zijn ideeën te binden. Als een bezetene werkte hij aan het op orde brengen van ’s konings financiën. Thomas Cromwell was de man die de bureaucratie als het ware uitvond. Inkomsten en uitgaven werden onder zijn bewind door een klein legertje van ambtenaren nauwgezet geadministreerd en in balans gebracht. De Reformatie bracht een ongeëvenaarde gelegenheid tot het financieren van een door ambtenaren gedomineerde staat. Allereerst moesten de “tienden” van de kloosters niet meer aan Rome, maar aan het nieuwe hoofd van de Kerk van Engeland worden afgedragen. Cromwell stuurde zijn ambtenaren langs om de boeken van die kloosters te controleren. Later roofde zijn apparaat de schatten van de door hem opgeheven kloosters. Hij kreeg de bijnaam “hamer der monniken“. Cromwell was zelf niet van edele afkomst maar het lijkt erop dat hij de edelen van Engeland nog enigszins met rust liet. Wellicht omdat het uitkleden van de katholieke kerk nog genoeg opbracht om bij Hendrik de Achtste in een goed blaadje te blijven.
Er zijn historici** die menen dat Thomas Cromwell de staatsmacht uit handen van onvoorspelbare monarchen weghaalde en die via een complex stelsel van regels in feite bij de administrateurs van de staat legde. Zodoende was de macht niet meer in één enkele persoon geconcentreerd. Dit wordt in het algemeen als verdienste gewaardeerd. Echter, deze redenering gaat niet helemaal op, als je bedenkt dat voordien de Engelse monarchen nog altijd aan de Paus van Rome moesten gehoorzamen. Voor mensen, die met de koning in conflict waren, betekende dit dat ze zich nog op de Katholieke Kerk – en op het kerkasiel – konden beroepen. Door Cromwell’s hervormingen bestond die mogelijkheid niet meer en was iedere inwoner van Engeland aan de pennenstrekenmacht van het overheidsapparaat overgeleverd.
In 1540 ging het ook voor Thomas Cromwell goed mis. Enkele edelen hadden er genoeg van en fluisterden in ’s konings oor dat Cromwell een ketter was. Hendrik was gemakkelijk beïnvloedbaar. Twee maanden nadat Hendrik de Achtste Thomas Cromwell tot first Earl of Essex had benoemd landde hij op het schavot. De opzettelijk onervaren beul moest drie keer doorhakken om zijn hoofd volledig van de romp te scheiden.
Vanzelfsprekend zijn bureaucratische overheidsapparaten er toen, net zoals nu, principieel op gericht om de positie van de eigen organisatie te consolideren en waar mogelijk te versterken.
Nu, aan het begin van het derde millennium, zien we aanzetten om de “suprematie” van de overheid principieel te gaan betwijfelen. Is het niet zo, dat de suprematie niet bij de overheid maar in werkelijkheid bij ieder mens afzonderlijk ligt? Moeten ambtenaren en volksvertegenwoordigers werkelijk nog steeds een “eed van trouw” afleggen aan een sterk verouderd systeem om aan publieke voorzieningen mee te mogen werken? Is het niet een ongelooflijke afleidingsmanoeuvre om je druk te maken over dat halfhartige toevoegsel “zo waarlijk helpe mij God almachtig” terwijl de opgave van je eigen soevereiniteit niets schijnt uit te maken?
Literatuur:* Hilary Mantel, Thomas Cromwell series:
- Wolf Hall: Fourth Estate, 2009
- Bring Up the Bodies: Fourth Estate, 2012
- The Mirror & the Light: Fourth Estate, 5 March 2020.
** Diarmaid McCullogh, “Thomas Cromwell: A Revolutionary Life”, Viking, 2018
*** Tracy Borman, “Thomas Cromwell: The untold story of Henry VIII’s most faithful servant“, Hodder, 2015